Uilenborden in Friesland. Onderdelen en verspreiding

Op de daken van veel Friese boerderijen vinden we aan de voor- en achterkant een driekantig bord, dat ‘uilenbord’genoemd wordt. (Fries: ‘ûlebord’, Stellingwerfs: ‘oelebod’. ) Op het driekantige bord worden meestal twee sierlijke zwanen afgebeeld. Deze zwanehalzen staan aan weerszijden van een versierde balk, die makelaar genoemd wordt. Maar andere variaties komen ook voor, zoals twee opspringende paarden. In het driekantige bord zit soms een rond gat, af en toe een kruis. Dit gat wordt het uilengat genoemd. (Fries: ‘ûlegat’). De zwanehalzen zijn voorstellingen van knobbelzwanen. (Cygnus olor). Dit is namelijk de enige zwanesoort die zijn hals in een S-vorm vertoont. De zwaan op het uilenbord heet in het Fries ‘swannehâls’.

Verschillende regio's hebben ieder hun eigen Uilebord

Onderzoekers hebben in de dertiger jaren en na de Tweede Wereldoorlog talloze typen Uilenborden verzameld. In de vijftiger jaren onderscheidde G.J.A. Bouma zes hoofdgroepen, die in zeven verschillende delen van Friesland voorkwamen. (1)
De zes typen zijn:

1. De Bouwhoek (een lange slanke makelaar)
2. Westergo (de zwanen hebben een halslint)
3. Hennaarderadeel (een 'mannetje'op de makelaar)
4. Midden Friesland (palmtakken of korenaren op de makelaar)
5. De Wouden (een kelkje op de makelaar)
6. De Zuid-Westhoek (een 'harp' in de makelaar en een vogeltje in het vlieggat)

Opgemerkt moet worden dat dit een zeer schematische indeling is. In de Wouden bijvoorbeeld komen in Weststellingwerf zowel type 5 als type 4 veel voor, al is type 5 overheersend. In de huidige tijd zijn er verschillende bedrijven die Uilenborden maken. Ze gaan daarbij uit van de wensen van de klant. Sommige mensen willen perse een bepaald type, of men wil een fantasie-Uilebord, zodat in een bepaalde streek vele typen en ontwerpen kunnen voorkomen. Daarop wordt verder ingegaan bij de uilenborden in Weststellingwerf. Ook de afgrenzing van de gebieden in de Zuid-Westhoek klopt niet helemaal. In Lemsterland bijvoorbeeld, hier aangegeven als type Midden-Friesland, komt type Zuid-Westhoek veel voor en niet Midden Friesland. Bij het artikel 'de uilenborden in de huidige tijd'wordt op de actuele verspreiding verder ingegaan.

Verschillende typen

Hiernaast ziet u een afbeelding van de zes hoofdtypen. De makelaar kan verschillende ornamenten bevatten. Veel voorkomende symbolen zijn een klaver drie, een ronde schijf met gat, een 4,6 of 8 spakig rad, een maan, etc. Deze symbolen bevinden zich vaak ter hoogte van het punt, waar de zwanehalzen de makelaar raken. Daarnaast kan de makelaar voorzien zijn van een zeshoekige 'harp', vooral in de Zuid-Oost Hoek, of er staat een 'mannetje' op de makelaar. (Henaarderadeel). Verder kan de makelaar een gestileerde tak zijn (Midden Friesland) en kan zij voorzien zijn van harten, tulpachtige ornamenten of het kan een kelk met voetstuk zijn. (De Wouden). Deze kelk kent verschillende vormen. (Zie typen in Weststellingwerf)

(1) Zie ook S.J. van der Molen- Uileborden. Leeuwarden 1981