De opkomst van het socialisme. De periode 1888-1890

Tot ongeveer 1888 hadden de meeste stakingen in de land- en veenarbeid geen georganiseerd karakter; er waren geen vakbonden en politieke partijen, die de stakers steunden. Historici zien de stakingen van 1888 in zijn algemeenheid als een omslag: de stakingen uit verschillende streken werden gecoordineerd, en er kwamen vertegenwoordigers van de stakers, die met de veenbazen onderhandelden. Toen in 1888 veenarbeiders die bij het sneeuwruimen in Appelscha terwerk gesteld waren staakten, hebben zij een vakbond opgericht, "De Eendracht" met Bruin Tjibbes Bruinsma als vertegenwoordiger. Uiteindelijk kregen de sneeuwruimers een schriftelijke overeenkomst, waarin de arbeidsvoorwaarden stonden. Op 15 april brak er een staking uit onder de kanaalgravers die werkten aan de beschoeiing van het Tjongerkanaal. Deze arbeiders trokken net als de stakers in Ter Idzard in 1845 de omgeving rond met een rode vlag met het opschrift "gelijkheid, vrijheid en broederschap". Na de werkzaamheden aan het Tjongerkanaal trokken de losse arbeiders weer naar de veenderijen. In de Grote Veenpolder van Weststellingwerf weigerden op maandag 23 april de veenarbeiders aan het werk te gaan. Ze hadden vooral bezwaar tegen de gedwongen winkelnering. De stakingen breidden zich uit, toen een week later de grote groep losse veenarbeiders verscheen. (1) Vele veenarbeiders werden aanhangers van Domela Nieuwenhuis en zijn socialistische ideen.

sleutelpersonen

Sleutelpersonen uit de dorpen op het platteland, zoals dominees en onderwijzers stelden de mensonterende toestanden in de veenderijen aan de kaak. In maart 1889 bijvoorbeeld stelde meester Koopmans uit Scherpenzeel voor, een onderzoek te doen naar de leefomstandigheden van de arbeiders in Friesland. De Friesche Volkspartij stelde een comite in, die het onderzoek moest uitvoeren. Ook meester Koopmans maakte deel uit van deze commissie. Naar aanleiding hiervan verschenen in 1890 twee brochures over vrouwen- en kinderarbeid en over werktijden en lonen. (2) Koopmans was ook in andere opzichten initiatiefnemer om de toestanden in de Veenpolder te verbeteren. Op maandag 11 februari 1889 werd in de Grote Veenpolder een plaatselijke vereniging "ter bevordering van de stoffelijke belangen der inwoners" opgericht. De nieuwe vereniging wenste zich buiten staatkundige en kerkelijke twistpunten te houden. Opdat het aantal leden zo groot mogelijk zou worden, werd de jaarlijkse bijdrage der leden bepaald op 30 cents. Nieuwe leden konden zich aanmelden bij een der leden van de commissie, bestaande uit de H.H. S Beetsma, S Koopmans en M de Vries. (3) De bovengenoemde vereniging was in 1889 ook verder actief. Op 25 juni 1889 houdt de gemeenteraad van Weststellingwerf een vergadering. (4) Op deze vergadering werd een adres behandeld van de vereniging Plaatselijk Nut in de Grote Veenpolder (De vereniging die door meester Koopmans was opgericht) om te bevorderen, dat zich daar een geneeskundige vestigde. Er was in de wijde omtrek van 2 tot 3 uur gaans geen geneeskundige te vinden. B en W gaan met het armenbestuur in de veenpolder overleggen, om weer een te vinden. In het verleden waren ook al pogingen gedaan een dokter te vinden. Na een oproep verschenen twee kandidaten, maar de een stelde te hoge eisen en de andere vond de afstanden in de Veenpolder te groot. De diakonie en het armenbestuur hadden fl 1200,- per jaar als salaris ter beschikking gesteld.

raadsvergaderingen

In de Klok staan de meeste verslagen van gemeenteraadsvergaderingen van de gemeente Weststellingwerf. Zo is er in het blad van dinsdag 12 november 1889 een verslag van 4 pagina's. In het nummer van vrijdag 19 april 1889 no 16 een verslag van een gemeenteraadsvergadering met raadsadressen over de hoge belastingen en de grote armoede. Onderwerpen ter bespreking zijn naast de hoogte van de indirecte belastingen de frauduleuze handelingen van de gemeeentesecretaris Wigeri van Edema. Op 26 juli 1889 vonden weer gemeenteraadsverkiezingen plaats. Ook in Weststellingwerf werd gestreden voor algemeen stemrecht. De afdeling Westhoek-Weststellingwerf van de Bond voor Algemeen Kies en Stemrecht doet een oproep. 'Zij heeft de eer de "goedgezinde" kiezers te vragen, of het geen tijd wordt om zich te ontworstelen aan de leiding van de heeren, wier klassen-belangen niet altijd overeenkomen met de belangen des volks!" Stem dan met ons op de kandidaten der Volkspartij in Weststellingwerf':
A.W. Eisma te Wolvega
S.J. Roders te Noordwolde
Ph de Haan te Wolvega a/d Scheene
P.L. Woudsma te Oldetrijne
Wiecher Schaap te Wolvega
M de Vries te Munnekeburen. (5)
Er werden twee nieuwe leden gekozen van de Friesche Volkspartij en twee liberalen. (6) Zoals we bij de behandeling van de periode na 1890 nog zullen zien, was de Bond voor Algemeen Kies en Stemrecht in de jaren 1891-1893 zeer actief.

socialistische aanhang

Hoveel aanhangers had de socialistische stroming nu tot 1891? Precies kunnen we dat niet bepalen, want algemeen stemrecht was er niet. Een aanwijzing vormt een melding in De Klok over het aantal lezers. In het nummer van 18 april 1890 meldt het blad, dat er 1370 lezers zijn, vooral in de Zuid-Oost hoek van Friesland, maar ook in bijvoorbeeld Amsterdam. In Gorredijk zijn er 60 lezers, in Echten 6, Kuinre 1, Langelille 3, Lemmer 25, Munnekeburen 20, Nijelamer 6, Nijetrijne 4, Noordwolde 39, Oldelamer 14, Oldemarkt 1, Oldetrijne 6, Oosterzee 9, Scherpenzeel 9, Slijkenburg 1 en Spanga 7. (De Klok van 18 april 1890) De organisatoren van het blad hadden verschillende kontaktpersonen benoemd, die het abonnementsgeld moesten innen. In de Westhoek van Weststellingwerf was dat Toon Wever. Hieruit blijkt, dat het socialisme in Weststellingwerf flink wortel had geschoten.

Arbeidsomstandigheden in de veenderijen

In dejaren 1889-1891 vond de parlementaire enquete over de veenderijen plaats. Begin 1892 werden de verhoren gepubliceerd. Daaruit komen we meer te weten over de arbeidsomstandigheden in de veenderijen in Weststellingwerf. De Klok gaat tekeer tegen de antwoorden die de vervener Willem Schaap uit Scherpenzeel geeft aan de enquetecommissie. (De Klok van 9-1-1892). Er wordt geciteerd uit de verslagen van de enquete en dit wordt van commentaar voorzien.

Vraag: waarop liggen de arbeiders (trekkers)? Antw: op ruigte; de ligging laat wel iets te wensen over. De Klok heeft een bitter commentaar: "stel je voor, de ligging laat wel iets te wensen over. Reeds dat antwoord kenschetst de man; men bemerkt er reeds uit dat zijn karakter wel iets te wensen overlaat".

Willem Schaap doet aan gedwongen winkelnering, een deel van het loon wordt in natura uitbetaald. De prijzen in de winkel van Schaap liggen hoger dan elders; de veenarbeiders zijn met handen en voeten gebonden aan hun baas. De veenbaas onderhandelde wel met de arbeiders over de hoogte van het loon, maar, zegt De Klok, "zoals een lam accordeert met den wolf in schaapsjas". Schaap betoogde, dat de waren in zijn winkel wel een ietsje duurder zijn, maar dat de waren ook een zeer goede kwaliteit hebben. Uit het verhoor van de arbeider Johannes Rinkes de Vries uit Munnekeburen blijkt echter iets anders. "Is het in de winkel van de veenbazen goedkoop?. Antw: nee, erg duur. Vraag: kunt gij daar voorbeelden van geven?. Antw: genoeg. Bv een brood van 10 oude ponden ten minste dat zoveel heet te wegen- in den slimsten winkel bij ons in den Westhoek, van Willem Schaap. Hij neemt brood van een bakker voor 4 cents minder en rekent er 2 cents meer voor, dan wanneer het bij de bakker wordt gehaald. Dat is 6 cents, en het gebeurt wel, dat hij er 8 cents aan verdient, en dan krijgt hij het brood niet eens in huis, want de bakker bezorgt het bij de mensen". Willem Schaap zette de winkeliers onder druk: ze moesten het brood goedkoper dan normaal aan hem leveren, hoe die bakker dat wilde doen, wat voor rotzooi hij erin wilde stoppen, dat moest ie zelf maar bekijken.

Schaap ontkende, dat er werkelijk armoede was. "In mijne omgeving heerscht geen bijzondere armoede, doch ik zorg ook dat de lieden 's winters wat te werken hebben: maar ik geef dan een kleiner daghuurtje". Schaap ziet er geen been in, dat de kinderen niet naar school gaan, wanneer hun moeder uit werken gaat; ze houden ze dan thuis. Het commentaar van De Klok: heele natuurlijke dingen bij Schaap. De man praat erover alsof hij over turven spreekt. "Er zijn mensen, die nooit tevreden zijn" zegt Schaap. De Klok: "zeker, zulke mensen zijn er. Daaronder behooren wij ook. Wij zijn zelfs met een exemplaar als Schaap niet tevreden. Gelukkig dat de kerel 67 jaar oud is. En zulke creaturen worden beschermd door marechaussee en soldaten, zelfs als het volk, goedmoedig als het is, zulke dikhuidigen ongemoeid laat. Brave Schaap, stik in turfmolm en verdwijn!".

Het stakingsjaar 1890

werkstakingen waren er veel in 1890. (7) 28 februari 1890 braken er stakingen uit onder de textielarbeiders in Twente. Tezelfdertijd begonnen veenarbeiders in 't zuiden van Groningen en in 't noord-oosten van Drente een werkstaking. Naar Enschede en Stadskanaal werden soldaten gezonden. In Musselkanaal werden samenscholingen van meer dan vijf personen verboden. Te Nieuw Buinen willigden bijna alle verneveners de eis der arbeiders, fl 9,- per dagwerk, in. Ook in Noord- Brabant, te Oss en Uden, braken stakingen uit. Die te Uden leidde tot bloedige tonelen. Er was een botsing tussen de marechaussee en de stakers. In Drente, Nieuw Amsterdam kwam het eveneens tot stakingen. De stakers in Twente gingen half mei weer aan het werk. Ook in Friesland waren in april verschillende werkstakingen uitgebroken; zoals in de venen bij Heerenveen, Beets, waar ongeveer 1000 veenarbeiders het werk hadden neergelegd. Uit Bymholt:
'De stakers in de venen van Beets zouden, zoo de veenbazen den 21sten april niet toegaven aan den eisch om tien cents verhooging met de f 1,- liggeld per dag, deze eisch veranderen in 20 cents verhooging. Ook in de venen van Tijnje en Terwijspel brak een werkstaking uit. Bij Beets hadden verschillende vergaderingen in de open lucht plaats. Op eene ervan spraken Stienstra en Domela Nieuwenhuis. Maandag 21 april brak in de veenderij Westhoek in Weststellingwerf een werkstaking uit. Politie en marechaussee waren tegenwoordig. Toen duurde de werkstaking te Beets, waaraan niet minder dan 1500 man deelnamen, nog altijd voort. Nooit had men in Friesland zo'n werkstaking gezien. Recht voor Allen wekte krachtig op tot steun, opdat de stakers het konden volhouden. Maandag 28 april werd een appel gehouden, waarna de menigte werd toegesproken door Domela Nieuwenhuis en van Zinderen Bakker. In de venen te Weststellingwerf werden de stakers toegesproken door van Emmenes en Toon Wever. In mei eindigde deze staking. De arbeiders eischten 90 cents, de kleine veenbazen gaven het erbij nog denzelfden dag, en de groote gaven 85 cents per M/2.' Ook de werkstaking te Beets liep ten einde, volgens Recht voor Allen mislukte zij door de bemoeiing van Patrimonium. De Klok schreef daarover: wat het lijden niet vermocht, sabel karabijn huurlingen en paarden niet konden bewerkstelligen, de honger zelfs niet kon doen, dat deden verdachtmaking en...Patrimonium". Volgen citaten uit protestants-christelijke weekbladen, die dat bewijzen. Half mei brak er een werkstaking uit in de venen in Appelscha. De kwestie ging over de arbeid der vrouwen, nl het droogmaken der turven. Ook in het Bildt organiseerde Broedertrouw een staking van landarbeiders. Verder waren er stakingen van typografen.

(1) Johan Frieswijk, om een beter leven.
(2) Johan Frieswijk, om een beter leven, blz 93/94. Zie voor de vragen van het onderzoek van de Volkspartij en het A, K en S ook: De Klok van 25 oktober 1889 no 43.
(3) De Klok 1e jrg vrijdag 15 feb. 1889 no 7 pag 2. Advertentie
(4) Zie voor verslag De Klok van vrijdag 28 juni 1889 no 26 pagina 2.
(5) De Klok vrijdag 12 juli 1889, advertentie
(6) De klok van 19 juli 1889 en daarvoor: veel te doen over frauduleuze handelingen van gemeenteontvanger Wigeri van Edema. De Klok van 26 juli 1889 gemeenteraadsverkiezingen van Weststellingwerf. De Klok van 2-8-1889 de uitslag van de verkiezingen.
(7) gegevens uit B. Bymholt-Geschiedenis der arbeidersbeweging in Nederland. Deel II. blz 627 e.v.

samenstelling tekst en lay out pagina: Piet van der Lende