In 2017 werden in de Balie in Amsterdam debatten georganiseerd over propaganda bij verkiezingen naar aanleiding van de Tweede Kamerverkiezingen van 2017. Ik heb die debatten bijgewoond. De dingen die daar toen gezegd werden zijn nog steeds actueel. Er was een bijdrage van ene Victor Lamme, hersenwetenschapper, die uitlegde dat ratio bij de keuzes in de politiek weinig een rol speelt en hij ging in op de gevoeligheid voor propaganda. Het gaat om emoties die je hersenen sturen. Hij. Hij vroeg zich af: wat is de invloed van propaganda op de hersenen? Emotie is belangrijk. De keuzes in de politiek worden geframed. Hij noemde een voorbeeld van een man die op een brug staat en voor hem staat een dikke man. Onder de brug loopt een spoorlijn door.
Aan de ene kant van de spoorlijn zijn zes mannen liggend op de rails bezig met
werkzaamheden. In de verte komt een automatisch bestuurde trein zonder machinist aanrijden.
Als jij nu die dikke man van de brug afduwt, dan wordt de trein geblokkeerd en worden de 6
werkers gered. Je offert 1 man op, om 6 te redden. Aan de zaal werd gevraagd of ze het zouden doen. Slechts enkelen staken de hand op. Iemand uit de zaal zei, als je die man van de brug
afduwt, ben je een moordenaar, je werkt actief mee aan zijn dood. Volgende test. Je staat bij
een wisselhandel. De trein komt aanrijden. Geautomatiseerd. Verderop zijn er twee sporen. Op
het ene spoor zijn 6 man aan het werk. Als je niks doet, dus de handel van de wissel niet
overhaalt, worden de 6 mensen doodgereden. Maar op het andere spoor werkt 1 man. Als je de
handel overhaalt, rijdt de trein dat spoorgedeelte op en wordt 1 man overreden en 6 man gered.
Weer werd de zaal gevraagd wat ze zouden doen. Zou je de handel overhalen? Bijna de hele
zaal stak de hand op. In het tweede geval was de beslissing afstandelijker. Hieruit blijkt, dat je
geen rationele keuze maakt, maar dat de verschillende emoties bij de twee voorbeelden de
keuze bepalen.
evenwicht
Bij de vraag, welke emoties een rol spelen kun je zeggen, dat je brein streeft naar een evenwicht van emoties. De eerste emotie die bij propaganda een rol speelt is vertrouwen gekoppeld aan een mogelijke beloning, waarbij je er (financieel) op vooruit gaat. Weer een test.
Je hebt 100 euro. Naast je staat een man, en je weet, als ik die de 100 euro geef, maakt hij er
door slim investeren 300 van. Zou je hem die 100 euro geven? Je hebt geen afspraken met hem dat je dan geld terugkrijgt. Maar het kan wel, de kans is aanwezig dat die man zegt: hier heb jij ook 125 euro, maar je weet het niet zeker. Weer werd de zaal gevraagd wat je zou doen. Zou je hem die 100 euro geven? Bijna de hele zaal stak de hand op. Ze zouden het doen. Het is een kwestie van vertrouwen in de goedheid van die man, gekoppeld aan eigenbelang . Hier hebben wij wat aan. Bij de vorige verkiezingen maakte Rutte hiervan gebruik door iedereen 1000 euro te beloven. Dat bevorderde het vertrouwen dat het met die man wel goed zou komen. Lamme noemde nog verschillende voorbeelden van politici die hiervan gebruik maken.
fearmarketing
De tweede emotie is wat heet angst. De angsten bespelen. Dit wordt ook wel fearmarketing genoemd. Bijvoorbeeld als je een reclame ziet van een voordeelaanbieding wees er snel bij, op= op. De postcode loterij doet ook aan fearmarketing. Stel, podikkeme, dat de prijs valt op
mijn postcode gebied, en ik doe niet mee, dan krijgen de buren veel geld en ik niets.
Hiernaast een voorbeeld van fearmarketing van de Postoce loterij. Een affiche opgehangen in abri’s in Amsterdam. We zien een winters tafereel met een gezellig huis met een trapgevel, huiselijke gezelligheid, sneeuw in de straten, kerstmis met cadeau’s en feest. Als je niet meedoet aan de postcodeloterij bestaat het gevaar, dat de truck met mljoenen, die de straat in rijdt, jouw huis stilletjes voorbij rijdt. Je blijft in eenzaamheid achter, ook een symbool in kerstverhalen. Doe je niet mee? Voor jouw het lot van een eenzame kerst in plaats van een groots feest.
Fearmarketing wordt ook gebruikt bij bedrijven en organisaties, die als alternatieve geneeswijze meer bekendheid willen krijgen en daar geld aan verdienen.
Zij verspreiden berichten over de gevaren van vaccinatie tegen ziektes. Ook in de politiek wordt aan fearmarketing gedaan. De angst voor terrorisme, de problemen met de AOW, werkloosheid, lager inkomen. En in de linkse politiek de kernenergie.
Effectiviteit fearmarketing
De fearmarketing van de Postcodeloterij is zo effectief, dat sommigen ervoor pleiten de loterij te verbieden. Hoogleraar financiën Harrie Verbon uit Tilburg heeft zich o.a. kritisch uitgelaten over de Postcode Loterij, na een nieuwe prijsuitreiking waar zes mensen uit Raamsdonksveer een miljoen mochten verdelen. Verbon is van mening dat de Postcode Loterij aan emotionele chantage doet in haar reclamecampagnes.
Zes gezinnen uit Raamsdonksveer mochten een geldprijs van € 1 miljoen verdelen die zij hadden gewonnen. Afhankelijk van het aantal loten waarmee zij meespeelden ontvingen ze een bedrag variërend van € 90.909 tot € 272.727. Voor Harrie Verbon, was de prijsuitreiking in Raamsdonksveer reden genoeg voor nieuwe kritiek op de loterij. In de afgelopen jaren heeft al hij al meerdere keren gepleit voor een verbod op de Postcode Loterij. Hij is namelijk van mening dat ze in haar reclames aan emotionele chantage doen.“Door iedere Nederlander persoonlijk aan te wijzen als potentiële verliezer doet de loterij aan emotionele chantage’.
Feite Hofman van de Stichting Anonieme Gokkers Omgeving Gokkers (AGOG) steunt het betoog van Verbon over de Postcode Loterij. Hij vertelt dat deelname aan de loterij niet onder gokken valt, echter zou het voor mensen wel een opmaat kunnen zijn.
In een volgend artikel ga ik in op andere emoties die gebruikt worden bij propaganda.
Piet van der Lende