De opkomst van het socialisme in Weststellingwerf
Deel 2. De periode 1891 en daarna

Volgens gegevens in het weekblad De Klok horen we pas eind tachtiger jaren-begin negentiger jaren van de 19e eeuw over activiteiten van socialisten in Weststellingwerf. Dit zagen we al bij de behandeling van de periode 1888-1890. In 1891 blijkt er sprake te zijn van de De Sociaal Democratische Jongelingsvereniging "Licht in de Toekomst" die te Scherpenzeel. Op zaterdag 14 februari 1891 is er een openbare vergadering van deze vereniging, s' avonds om 7 uur ten huize van de weduwe IJ. D. Oosten. Spreker: Travailleur. (1) Op zondag 26 juli 1891 s' namiddags om half twee is er bij B Lageweg een huishoudelijke vergadering van de Soc. Dem. Jongelingsvereniging in Scherpenzeel. (2) Op de zaterdag of zondag na 1 augustus is weer een huishoudelijke vergadering van "Licht in de toekomst" bij B lageweg. (3) . De regelmatige vergaderingen worden in De Klok genoemd. Zo is er ook weer een vergadering op zondag 8 oktober 1891 en 8 november bij B. Lageweg. Blijkbaar hield men minstens eenmaal per maand een vergadering. Ook in 1892 was de vereniging actief. (4) De Sociaal-demokratische jongelingen vereniging houdt dan te Scherpenzeel een huishoudelijke vergadering op zondag 21 augustus bij B Lageweg. Deze jongelingenvereniging was gelieerd aan de Sociaal-Democratische Bond van Domela Nieuwenhuis. De sociaal-demokratische jongelingsbond werkte veel samen met de afdeling Wolvega genaamd 'Met Moed vooruit' en de afdeling in Heerenveen. Begin oktober 1891 hielden deze afdelingen verschillende openbare bijeenkomsten in Heerenveen, Wolvega en Scherpenzeel. De bijeenkomst in Scherpenzeel was op zondag 11 oktober s'morgens om tien uur ten huize van de wed. K Dijkstra. Sprekers waren Tj de Jong uit Heerenveen en C Giezen uit Wolvega. (5) Deze C Giezen was zeer aktief. Onder zijn impuls verscheen op 1 oktober 1891 voor het eerst het blad "De Jonge Socialist" maandblad van de Soc. Dem. Jongelingsbond. Redacteur en administrateur was dus C Giezen uit Wolvega.

Andere verenigingen

Behalve de jongelingen vereniging 'Licht in de Toekomst' waren er ook andere verenigingen actief. Op zondag 8 februari 1891 werd er een vergadering van de Bond voor Algemeen Kies- en Stemrecht afdeling Westhoek Weststellingwerf bij de weduwe IJ.D. Oosten te Scherpenzeel gehouden. Men besprak een schrijven over de parlementaire equete in de veenderijen. Er is weer een openbare vergadering van de afdeling op zaterdagavond 21 maart 1891 in Schoterzijl en zondagmiddag in Munnekeburen waar J. Dijkstra uit Leeuwarden sprak. (6) Op 3 mei 1891 zou er een grote meeting voor algemeen kiesrecht worden gehouden in Leeuwarden. Dit gebeurde op het terrein 'achter de Hoven' te leeuwarden. De dag was behalve voor de strijd voor algemene stemrecht ook bedoeld als de viering van de eerste zondag in mei waarop propaganda werd gemaakt voor de normale arbeidsdag. Er werd niet expliciet de eis gesteld, dat de dag 8 uur moest zijn, maar dat een "normale" arbeidsdag wettelijk geregeld moest worden. Ter voorbereiding van de meeting werden ook in de westhoek van Weststellingwerf verschillende bijeenkomsten georganiseerd. Op zaterdag 18 april 1891 was er een huishoudelijke vergadering van de afdeling voor Algemeen Kies en Stemrecht 's avonds om 7 uur ten huize van mej. de wed. IJ. D. Oosten te Scherpenzeel. Er werden kontaktpersonen benoemd, waar men zich kon opgeven indien men mee wilde naar Leeuwarden. Men moest zich melden bij H.A. Timmerman te Slijkenburg, S Koopmans te Scherpenzeel en J.R. De Vries te Munnekeburen. (De Klok 18 april 1891 no 16 pag. 2) Op zondag 26 april was er een vergadering bij F. Pen te Munnekeburen. Weer worden de kontaktpersonen in de advertentie opgesomd, waar men zich kan opgeven indien men mee wil naar Leeuwarden. Toegevoegd kontaktpersoon: J. Oost te Spanga. Retourkaarten kosten voor leden van de bond 40 cent. Er ontstonden in de voorbereiding van de meeting moeilijkheden met de spoorwegen; die wilden geen extra treinen laten rijden tussen Zwolle en Leeuwarden, althans daar werden buitensporige eisen voor gesteld. De verschillende afdelingen van de bond besluiten dan maar met de boot naar Leeuwarden te gaan. Dit deden ook de "westhoekers". s' morgens om half vijf vertrokken ze met een boot bij de Oldetrijnsterbrug naar Leeuwarden.

Onderhandelingen met werkgevers in de veenderijen

De Klok van zaterdag 16 april 1892. no 16. meldt: "In den Grooten Veenpolder van Weststellingwerf is in eene vergadering van bazen en werklieden het loon bepaalt op 87 1/2 cents per vierkante veenroede (16m/2) De werkzaamheden zullen den 19e april beginnen. Bovenstaand bericht lazen wij in het Nieuws van de Dag van 4 april 2e blad. Dat blad schijnt dus beter op de hoogte te zijn dan wij, die van eene vergadering van bazen en werklieden, ter bepaling van het baggelloon, niets afweten. Kan iemand ons inlichtingen verschaffen? Op 23 paril weet De Klok meer. "Men meldt ons, dat er waarlijk eene vergadering van verveners en enkele arbeiders te Munnekeburen heeft plaats gehad en dus het bericht in N vd Dag juist was. Die vergadering is echter weer op echt-nieuwerwetsche-werkgevers- manier bijeengeroepen. De oproeping geschiedde per advertentie in de Opregte (?) Steenwijker Courant. De vergadering werd bijeengeroepen in een tijd, waarin de arbeiders pas weder wat werk konden vinden, zoodat zij, om deze vergadering te bezoeken, eene daghuur moesten verzuimen. Waarom niet in de winter zoo'n vergadering uitgeschreven?. Natuurlijk was Patrimonium weder sterkst vertegenwoordigd, de daarbij aangesloten arbeiders laten zich nog altijd in de luren leggen. In de vergadering waren ook aanwezig .... de rijksveldwachter Feenstra en de wachtmeester der Marechaussee. Wat heeft toch in 's hemelsnaam de politie met zoo'n vergadering te maken?. Zien zelfs de Patrimonium mannen het vernederende van zoo iets niet in? Kan er grooter beleediging denkbaar zijn, dan dat in zoo'n vergadering waarin zoogenaamd "vrije" menschen over 't loon zullen spreken, de politie tegenwoordig is?. Onze innige verachting voor werkgevers, die zoo'n komedie zelfs niet zonder de politie aandurven. Daaruit spreekt hun schurve ziel".

Propagandatocht

De Klok van 19 november 1892 meldt, dat er propaganda vergaderingen zullen worden gehouden van de 'gezamenlijke democratische verenigingen' op zondag 3 december 92;
a) Te Oldelamer om s' morghens 10 uur bij W. De Boer.
b) Te Munnekeburen om half twee bij F. Pen.
c) Te Scherpenzeel om 4 uur bij P. de Vries.
Het Wolvegaster fanfarecorps en het zanggezelschap "De Blijde Toekomst" zal bij deze gelegenheid repetities houden. Namens de gekombineerde demokratische verenigingen spreken A Woudsma. en G.L. van der Zwaag. Burgemeester Sleeswijk had echter een uitgebreide tocht met fanfare verbonden. Hij vreesde ongeregeldheden. Toen het toch een uitgebreide optocht werd, maakte de politie proces verbaal op. De organisatoren werden voor de rechter gesleept. In De Klok van zaterdag 24-12-1892 staat dat A Woudsma te Oldelamer de aanzegging heeft gekregen, dat hij vrijdag 6 januari te Heerenveen voor 't kantongerecht moet verschijnen, omdat hij als leider van het zang- en fanfarecorps muziek had laten maken. De Klok van 31 decemeber 1892 meldt dat alle lokaalhouders A Woudsma te Oldelamer, L Woudsma te Oldetrijne, J.R. de Vries te Munnekeburen en W. de Boer te Oldelamer moeten terecht staan. De Klok 12 januari 1893 doet verslag van de rechtszaak (een hele pagina) met veel namen van deelnemers aan verschillende organisaties. In januari 1893 worden allen vrijgesproken, behalve de Boer, die 1 gulden boete kreeg.

Mei meetings

De jaren 1889-1893 zijn de gloriedagen van de 'oude beweging'. In 1892 werd een mei-meeting gehouden in Wolvega. Vanuit Steenwijk doen H Wesselson en Joh. ten Wolde oproepen. De meetings werden georganiseerd door de SDB. Bij mijn weten is dat voor het eerst dat in Wolvega een mei-meeting plaatsvond. Over het programma komen we meer te weten uit een oproep in De Klok. (7) Het was een 'grote districtsmeeting' in de open lucht 'ten voordeele van den maximalen arbeidsdag', op zondag 1 mei 1892 op een stuk land van B. Hofstede, in de "Oppers" onmiddelijk bij Wolvega. Sprekers waren: P. Teunissen, van Amsterdam en van Heuverden uit Voorburg. De meeting werd opgeluisterd door muziek van het Wolvegaster fanfarecorps en zang van het zanggezelschap "De Blijde Toekomst". De tekst van de oproep: 'Entree 10 cents. Vrij debat. Begin van de meeting om half twaalf, einde ongeveer 4 ure des namiddags. Men wordt verzocht bij den ingang met gepast geld te betalen, om gedrang en oponthoud te voorkomen. Commisarissen van orde, kenbaar aan de witte roos op de borst, zullen hier en daar aanwezig zijn om de meetinggangers naar het terrein te geleiden. Partijgenoten en geestverwanten van Wolvega en omstreken, komt in grooten getale op, om te demonstreren voor de Rechten van de menschen. Baggerlieden, die naar de Westhoek trekt, laat u niet terughouden, omdat ge uw zondagsche plunje niet kunt aandoen. Neem in uw werkpak deel aan de meeting, dan behoeft ge geen tijd met heen- en teruglopen te verliezen en uw werkpak, uwe knielaarzen enz enz zijn de beste protesten tegen te langdurigen, overmatigen en vuilen arbeid'.

In 1890 en 1891 werden alleen centrale meetings gehouden in grotere plaatsen. (8) Maar er worden dus in 1892 in verschillende districten mei-meetings gehouden. Er ontstond in de beweging overigens wel ruzie over waar in 1892, toen de meetings werden gedecentraliseerd, bijeenkomsten konden worden gehouden. Verschillende organisatoren probeerden elkaar daarbij te dwarsbomen.

Pas op 16 december 1893 staat in De Klok dat er een openbare vergadering van de afdeling Westhoek Weststellingwerf van de SDB is ten huize van B Lemstra te Scherpenzeel, op zaterdag 23 december. Spreekster was Vrouw Weijers. Onderwerp: de christelijke beschaving. Blijkbaar is er dan pas een volwaardige afdeling van de SDB ontstaan.

Gemeenteraadsverkiezingen

B.P. Oosten

De scherpe sociale tegenstellingen in de gemeente Weststellingwerf in de negentiende eeuw komen tot uiting in de verslagen die in De Klok worden gedaan van de gemeenteraadsvergaderingen en de verkiezingen die voor die gemeenteraad werden georganiseerd. Van algemeen Kiesrecht was nog geen sprake; daarvoor was, zoals we hiervoor zagen, de Bond voor Algemeen Kies en Stemrecht opgericht. Stenrecht was er alleen voor mannelijke burgers, die een bepaald inkomen hadden. Daarbij waren de liberalen in de gemeente in de meerderheid. De journalisten van De Klok hadden veel kritiek op deze gezapige liberalen. Men sprak denigrerend van 'diknekken'. Deze term wordt bijvoorbeeld gebruikt in De Klok van 15 juli 1893, wanneer nieuwe gemeenteraadsverkiezingen worden aangekondigd op 18 juli. De boer Bouwe Pieters Oosten uit de Grote Veenpolder, die kandidaat staat voor de liberalen, krijgt oa de titel van 'diknek'. Maar ook de later bekend geworden Geert Lourens van der Zwaag staat kandidaat.
B.P. Oosten wordt in 1893 herkozen bij deze verkiezingen. Maar ook van der Zwaag wordt gekozen. Blijkens het verslag van de eerste bijeenkomst van de gemeenteraad in De Klok dient van der Zwaag een motie in, die betrekking heeft op het feit, dat het gemeentebestuur de socialsitische drukkers Weijers uit Wolvega geen opdrachten voor drukwerk meer verstrekt. Van der Zwaag wil, dat dit wel gebeurt. Maar de liberalen, waaronder B.P. Oosten en een andere liberaal uit de Grote Veenpolder en boer in Spanga, IJsbrand Roelofs Oosten, zijn tegen de motie. (9)

akties van werklozen

Uit verslagen en berichten in De Klok van 1893 blijkt, dat de socialsiten ook actief waren om de belangen van het grote aantal werklozen te verdedigen. Er blijkt in september 1893 een vergadering van werklozen en eventuele werkgevers te zijn in Scherpenzeel, waar gesproken werd over eventuele werkverschaffingsprojecten, waarbij de kanalisatie en het uitbaggeren van de Scheene op tafel kwam. (10) De aanweizigen op de vergadering een raadsadres in te dienen, om de gemeente te bewegen dergelijke projecten op te zetten. In de Klok van 11 november 1893 staat een verslag van die gemeenteraadsvergadering. Men verzocht de gemeente, gronden aan te kopen om die dan vervolgens door de werklozen te laten bewerken. Van der Zwaag verdedigde het raadsadres. (11) Bij mijn weten is er niet veel van terecht gekomen. Ook op provinciaal niveau waren er activiteiten omd e belangen van het na de crisis van 1888 sterk stijgende aantal werklozen te verdedigen. In november 1893 is er een grote provinciale vergadering over de werkloosheid, georganiseerd door de afdeling Leeuwarden van de Nederlandse Bond voor landnationalisatie. (12) sprekers: J Stoffel uit Deventer, D.R. Mansholt van Westpolder, Vitus Bruinsma Gorredijk.

Meningsverschillen over de parlemenaire weg

In december 1893 ontstaan er in de SDB meningsverschillen over de parlementaire weg. In die maand wordt een congres van de SDB gehouden, waar de parlementaire weg (het door middel van vertegenwoordiging in het parlement veranderingen afdwingen) wordt afgezworen. Troelstra heeft inmiddels een nieuw blad opgericht, de 'Baanbreker' waarin wel wordt gepleit voor de parlementaire weg. Dit blad wordt in 'Recht voor Allen' het orgaan van de SDB, denigrerend besproken. Domela Nieuwenhuis de grote leider van de SDB, wantrouwt Troelstra. In de Klok vinden felle discussies plaats over zin en onzin van de parlementaire weg. (13) Uiteindelijk leidden de meningsverschillen tot de oprichting van respectievelijk de Socialistenbond en de SDAP. In 1895 bij de gemeenteraadsverkiezingen blijkt deze Socialistenbond actief te zijn vooral ook in 1897. (14)

Voetnoten

(1) De Klok 13 februari 1891 no 7
(2) De Klok zaterdag 18 juli 1891
(3) De Klok 1 augustus 1891 no 31
(4) De Klok 20-8-1892.
(5) De Klok advertentie, 3 oktober 1891 no 40
(6) De Klok 21 maart 1891
(7) De Klok 30 april 1892
(8) De Klok 23 april 1892.
(9) Eerste verslag van de nieuwe gemeenteraad De Klok 9-9-1893.
(10) De Klok 23 september 1893
(11) De Klok 11 november 1893 verslag raadsvergadering adres van ingezetenen van Scherpenzeel ea verzoekende dat van gemeentewege gronden worden aangekocht teneinde die te doen bewerken. Verdediging GL van der Zwaag.
(12) de Klok van 11 november: grote provinciale vergadering werkloosheid. De afdeling Leeuwarden van den Ned. Bond voor landnationalisatie
(13) De Klok van 4 november 1893 en daarvoor: hervorming of revolutie. Zie ook De Klok 30 december 1893. Kongres SDB.
(14) De Klok 13 juli 1895 weer gemeenteraadsverkiezingen. Er is dan sprake van de Socialistenbond. 1897 is de Socialistenbond zeer aktief. (Zie advertenties)