Geschiedenis van de Stellingwerven en Noordwest Overijssel (Steenwijkerland)

Historische feiten, wetenswaardigheden en analyses over de vroegste tijden tot heden




Steenwijkerwold

vv

Centrum Steenwijkerwold

Het centrum van Steenwijkerwold kent alleen nieuwe huizen en weinig herrinnert in dit dorp aan haar rijke geschiedenis. De foto is genomen in de zomer van 2004. De kerk, die vóór de Reformatie haar pastoor van het kapittel van Steenwijk kreeg, was op den naam van de apostel Andreas ingewijd. 13 november 1562 is er de institutie van Wilhelmus Alberti tot de St. Andreas- parochiekerk te Steenwyckerwolt, vacant door dood of resignatie van wijlen Gerardus Voss, krachtens presentatie van vice-deken en kapittel der St. Clemenskerk te Steenwijk.

16 october 1566 wordt de opvolger van Wilhelmus Alberti benoemd. Dan is er de proclamatie van Joannes Boucken tot de parochiekerk van Steenwyckerwoldt, vacant door resignatie of dimissie van Wilhelmus Alberti; krachtens presentatie van deken en kapittel van Steenwijk, desnoods na indaging voor Henricus Francisci, deken en commissaris over de jurisdictie Steenwijk.
Volgens Van der Aa had de kerk in de middeleeuwen drie vicarien, van die van het H. Kruis was de bedienaar wekelijks tot het lezen van twee missen gehouden. De bedienaar van de vicarie van O. L. Vrouw was verplicht om tweemaal ter week de goddelijke dienst te doen. Van die van de H. Dionysius, stond de bedienaar ter benoeming van den Pastoor en de buren, en deze was met drie wekelijkse missen belast. Over het ontstaan van de vicarie van het Heilig Kruis zijn we nauwkeurig ingelicht dankzij een regest uit 1553. Op 16 mei van dat jaar sticht Cornelius Hesselinge, priester in de kerk van Sint Steffen te Oldeholtpade een vicarie in de kerk van 'Sunte Andries' op Steenwijkerwold op het Heilige Cruys Altaer. (1) Deze vicarie is dus niet zoals van der Aa zegt in de middeleeuwen, maar pas in de eeuw daarna ontstaan. Uit het regest blijkt ook, dat de kerk van Steenwijkerwold aan de heilige Andries was gewijd. In het regest worden de goederen opgesomd die tot de vicarie behoorden. Ten eerste een huis en schuur met spieker, een stuk land met de hof en het bouwland, dat de priester van Oldeholtpade had op Steenwijckerwolt, gelegen naast Coninges bouwland. Ten tweede vijf dagmaten hooilands in Ruxveen aan de andere kant van de Hoewegh. Verder nog een jaarlijkse rente en een stuk land ten noorden van Scheerwolde.
En tenslotte naast gebruiksvoorwerpen ten behoeve van de eredienst nog zeventig Philipsguldens en tien goudguldens om in een erfrente te beleggen ten behoeve van Gijese Cruijven en Alijt, zijn huisvrouw, en Frans, hun zoon en diens vrouw Griete, met een stuk land, genaamd die Beecke, gelegen bij Olendaele op Steenwijckerwolt.
We kennen ook de namen van enkele functionarissen die aan de vicarie van het H. Kruis verbonden waren. 10 october 1560 is er de institutie van Lambertus Gerardi tot de eeuwige vicarie op het H. Kruis-altaar in de parochiekerk
van Steenwyckerwolt, vacant door resignatie of dimissie van Mr. Petrus Schultinck, krachtens presentatie van zijn vader Gerardus Thimanni, als echtgenoot van Anna, dochter van Franciscus Mathei, desnoods na indaging voor Fredericus Blessinck, commissaris over de jurisdictie Steenwijk, Stellingwerf en omliggende plaatsen.
En 16 october 1566 is er een proclamatie van Joannes Boucken tot de eeuwige vicarie op het H. Kruis-altaar in de St. Andreasparochiekerk te Steenwyckerwold, vacant door resignatie of dimissie van Lambertus Gerardi, krachtens presentatie
van Anna, dochter van Franciscus Mathiae, met toestemming van haar echtgenoot Gerardus Thimanni, desnoods na indaging voor Henricus Francisci, deken en commissaris over de jurisdictie Steenwijk. (2)
(Zie voor de betekenis van de verschillende termen de uitleg over de middeleeuwse organisatie van het kerkbestuur)

Van der Aa zegt over Steenwijkerwold: 'De rijzende of heuvelachtige grond geeft op vele plaatsen aan deze gemeente een schilderachtig voorkomen en van de hoogten, vooral van den Woudberg of Hiddingerberg heeft men heerlijke gezigten over de stad Steenwijk en lagere omstreken'. (3) Voor het ontstaan van de gemeente Steenwijkerland was het dorp Steenwijkerwold de hoofdplaats van een gelijknamige gemeente, waar ook de dorpen Zuidveen, Onna, IJsveen, Tuk, Oosterhoek, Molenbroek, Scheerwolde, Muggenbeet, Nederland en Willemsoord en een klein gedeelte van de Vrije Kolonie van de Maatschappij van Weldadigheid toe behoorden. De gemeente besloeg in de 19e eeuw 9944 bunder en telde omstreeks 1840 in de tijd dat Van der Aa zijn aardrijkskundig woordenboek schreef 4660 inwoners.
Van der Aa schrijft over een bijzondere economische activiteit in de 19e eeuw:
'Goede verdiensten heeft men door het opdelven en kortslaan van keien of veldsteenen , welke in de omstreken bij menigte gevonden worden , en waaruit ook een vrij belangrijke tak van handel voortspruit. Meer dan 4000 lasten werden alleen in 1835 van daar vervoerd. Onder deze steenen worden eenige aangetroffen van eene verbazende grootte. Zoo werd er op de Woudberg, volgens het verslag van Gedeputeerde Staten van Overijssel , een gevonden van ruim 20.000 pond zwaarte. Voorts wordt er in den bodem, die gedeeltelijk heuvelachtig is, kryt, vuursteenen, ook wel agaat en oer aangetroffen'.
Over andere economische activiteiten in de 19e eeuw horen we bij de verslagen van de gevolgen van de watersnood van 1825. Er blijken dan veel korven met bijen te zijn.
De meer oostelijke en noordelijke delen van de gemeente, die aanvankelijk door de Steendijk tegen overstroming beveiligd werden, deelden later mee in de gevolgen van de overstroming. De meeste landen van het buitengoed de Bult, aan de Heer Van der Hoop toebehorende, en in Eesveen stonden ook onder water. In het geheel waren in deze gemeente 34 mensen, 637 runderen , 6 paarden , 240 schapen en 3 varkens omgekomen , terwijl 13 korven met bijen en 95 gebouwen weggespoeld en 217 huizen onbewoonbaar waren geworden.

verdere kerkelijke geschiedenis

De predikant van Steenwijkerwold moest tevens de dienst te Willemsoord en in de Vrije kolonie der Maatschappij van Weldadigheid verrichten. Steenwijkerwold had tot eerste predikant Jan Hendriks, die er in 1581 kwam. Maar de preciese datum van zijn komst en vertrek zijn onbekend.

vv

Kerk te Steenwijkerwold

Hiernaast ziet u het kerkgebouw van Steenwijkerwold in laat-gotische stijl. De foto werd genomen op 25-07-2004. Het gebouw werd in het begin van de 15e eeuw neergezet en het koor is overdekt met een sterrengewelf. De kap van de kerk is begin 1900 vervangen. De preekstoel werd in de 18e eeuw gemaakt van kostbaar Slavonisch eikenhout. Het informatiebord bij de kerk vermeldt abusievelijk dat het om een middeleeuwse preekstoel gaat.

 

 

 

Voetnoten

(1) Historisch Centrum van Overijssel. Toegangsnummer: 76
Archieftitel: M. Bos, Inventaris van het archief van de schoutambten Steenwijk, Steenwijkerwold en Scheerwolde (1478) 1596 -1811. 4. Regest
(2) Zie voor de verschillende instituties en benoemingen B.M. de Jonge van Ellemeet. Institutien, Proclamatiën en Collatiën van den Aartsdiaken van St. Marie in het Decanaat Drente. In: Archief voor de geschiedenis van het Aartsbisdom Utrecht. Twee en veertigste deel. Utrecht. Wed. J.R. van Rossum, 1916 blz 333
(3) Van der Aa deel 10 blz 718/719

samenstelling tekst en lay out pagina:
Piet van der Lende