Het Paleolithicum

Archeologen laten de tijd van de menselijke bewoning van de aarde zo'n twee miljoen jaren geleden beginnen. Vanf die tijd werden resten van gebruiksvoorwerpen, beenderen van mensen soorten en sporen van bewoning gevonden. Men spreekt over deze eerste periode van menselijke bewoning over het paleolithicum. Paleolithicum is een Grieks woord dat bestaat uit Paleo, wat ‘oud’ betekent, en Lithos, ‘steen’. De Oude Steentijd dus. Het paleolithicum eindigt zo'n 11.000-8000 jaar geleden.

Men neemt aan, dat de eerste mensachtigen rondzwierven op de savannen van Afrika. In Europa verschenen de eerste mensachtigen zo'n 250.000 jaar geleden. Althans tot nu toe heeft men alleen sporen van aanwezigheid gevonden die niet ouder zijn dan die datum. Het betreft hier de soort van de neandertalers.
Archeologen vonden werktuigen van vuursteen en haardplaatsen. Die werktuigen waren vuistbijlen, schrabbers of scherpe messen. Bij de beschrijving van de neanderthaler is aangegeven, dat ook in Overijssel vuurstenen werktuigen uit de tijd van de neanderthalers zijn gevonden. De oudste vondsten zijn 125.000 tot 45.000 jaar oud en stammen uit het midden-paleolithicum.

In 2003 vond de amateur-archeoloog Piet Wiersma uit Steenwijkerwold en verweerd vuurstenen artefact op een maisakker nabij Basse. (Zie foto hieronder). De akker ligt op een vrij stijle helling nabij de Reune, een erg oude beek, die vroeger bij Witte Paarden ontsprong en dan naar de lage landen liep. In de ruil-verkavelingsperiode in de zestiger jaren is de beek echter gekanaliseerd. Volgens de schrijvers van een artikel over het voorwerp in 'Archeoforum' tonen de kenmerken aan, dat het ongeveer 140.000 tot 30.000 jaar geleden is achtergelaten door een Neanderthaler. De kling stamt daarmee uit een van de latere fases van het Midden-Paleolithicum. (Midden Steentijd). (1) Bij geologische perioden in de Stellingwerven en Steenwijkerland is aangegeven, dat Basse geologisch gezien in een bijzonder gebied ligt, waar veel vondsten uit de prehistorie zijn gedaan. Men vond deze voorwerpen aan de rand van oude stroomdalen op akkers waar langs de randen het keileem aan de oppervlakte komt. Ook in het Eeserveld is een midden-paleolitische afslag gevonden.

Het Paleolithicum beslaat een periode van vele duizenden jaren waarin het landschap en het klimaat aan grote veranderingen onderhevig waren. Tijdens de ijstijden heerste een poolklimaat. Nederland bestond toen uit uitgestrekte toendra's, waar kuddes inmiddels uitgestorven wilde dieren rondtrokken, zoals de mammoeten, wolharige neushoorns en andere dieren. In warmere periodes was er een heel andere flora en fauna. Het paleolithicum wordt wel weer onderverdeeld in een oud, midden en jong paleolithicum. Het jong-paleolithicum eindigt zo'n 11.000 - 8000 jaar geleden. Tot zo'n 5500 jaar geleden duurde daarna het mesolithicum en het neolithicum duurde van 5500 jaar geleden tot 2000 jaar geleden.

De bewoners van Nederland trokken in kleine groepen rond, de kuddes achterna. Ze sloegen hun kamp op bij plaatsen waar gejaagd kon worden en waar vruchten en eetbare planten werden verzameld. We noemen deze mensen dan ook jagers-verzamelaars. Ze hadden geen vaste woon-of verblijfplaats. De neanderthalers verdwenen tussen 50.000 jaar geleden en 25.000 jaar geleden in Europa van het toneel en vanaf die tijd leefde in Europa de moderne mens.

Bij Paasloo zijn vuursteenvindplaatsen aan de Spinnerslaan. (1)

rendierjagers in het jong-paleolithicum

Toen het klimaat aan het einde van de laatste ijstijd warmer werd, zo'n 13.000 tot 9000 jaar geleden, trokken kuddes rendieren door Europa. Uit deze periode stammen de rendierjagers, nomaden die de kuddes rendieren achterna trokken en erop jaagden. Men heeft verschillende kampplaatsen van deze rendierjagers gevonden. Ook in de Drente zijn sporen van rendierjagers gevonden. Links van de weg van Vledder naar Vledderveen werd in 1945 een tijdelijke nederzetting van rendierjagers ontdekt. Op een oppervlakte van 4 bij 5 meter werd op een diepte van 35 cm een groot aantal vuurstenen, werktuigen en gereedschappen rond een vuurholte gevonden. Zaken die tot de 'huisraad' van een familie van rendierjagers werden gerekend. Houtskoolresten gaven de plaats aan waar zo'n 17.000 jaar geleden zwervende rendierjagers een vuur hadden gestookt. Van de rendierjagers is bekend dat zij nomaden waren. Zwervende families die leefden van de jacht en de visserij, maar die wel op vaste plaatsen hun tijdelijke verblijfplaatsen inrichtten. Daarom mag worden aangenomen dat de nederzetting tussen Vledder en Vledderveen meerdere jaren achtereen is gebruikt.

Verschillende culturen

Er worden uit de periode van de jonge steentijd vele culturen en tradities onderscheiden op basis van het materiaal dat is gevonden. De culturen zijn genoemd naar belangrijke vindplaatsen van materiaal met bepaald kenmerken. Zo kent men het Magdelien, de Hamburgercultuur, (12.500-12.000 v Chr) de Cresswell-traditie, de Tjonger-traditie (12.000-10.900 v Chr) en de Ahrensberg-traditie. (9600-8800 v Chr) Bij de Tjongercultuur, genoemd naar het riveritje de Tjonger spreekt men ook wel van Federmesser cultuur. De nomaden die tot een van deze tradities behoorden hebben een zwervend bestaan over een groot gebied geleid.

Aan het einde van het jong-paleolithicum doen de eerste landbouwers hun intrede in de geschiedenis. Dat is echter nog niet in onze streken. De eerste landbouwers aan het einde van het paleolithicum vinden we in het Midden-Oosten. Pas omstreeks 5000 v Chr, dus bij het begin van het neo-lithicum vinden we landbouwers in onze streken. Op het grondgebied dat later Nederland zou worden woonden echter ook toen nog groepen mensen die zich vrijwel uitsluitend met jagen en verzamelen bezig hielden. Zie ook kaartje bij kritiek op de periodisering van de geschiedenis.

(1) Artikel in Archeoforum van 28 juli 2004 geschreven door Marten Postma, Frans de Vries, Lammert Postma en Tjeerd de Jong. De amateur-archeologen Tjeerd de Jong en Piet Wiersma waren ten tijde van het schrijven van het artikel lid van de werkgroep archeologie Steenwijk e.o. Zie voor het artikel http://www.archeoforum.nl/vondstbeschrijving/mpklingPW/mpklingPW.html

(1) De Silehammer, Officieel orgaan van de Historische Vereniging IJsselham. jrg 27/3 september 2019 blz 37. De vondsten werden gedaan door de amateurarcheoloog Gerrit Jonker.

samenstelling tekst en lay out pagina: Piet van der Lende